Νίκος Ξυλούρης, ίσως η μεγαλύτερη ελληνική φωνή, που σφράγισε το ελληνικό τραγούδι. Ο Ψαρονίκος έζησε μόλις 44 χρόνια, καθώς νικήθηκε, από τον καρκίνο. Πέθανε στις 8 Φεβρουαρίου 1980.
Για τους Κρητικούς είναι ο αρχάγγελος , που έζησε για λίγα χρόνια στην γη και στην συνέχεια, ανέβηκε στους ουρανούς, στο σπίτι του, εκεί που κατοικούν οι θεοί .
Από πολύ μικρός δείχνει την κλίση του στο τραγούδι και στη λύρα. Στα δώδεκα ο πατέρας του τού αγοράζει την πρώτη του λύρα για να εξελιχθεί πολύ γρήγορα σ΄ έναν από τους πλέον περιζήτητους σε γάμους, βαφτίσια και λοιπές κοινωνικές εκδηλώσεις, οργανοπαίχτες και τραγουδιστές της περιοχής του. Σε ηλικία 17 χρόνων κατεβαίνει για πρώτη φορά να δουλέψει στο Ηράκλειο, στο κέντρο ” Κάστρο”. Όπως λέει αργότερα σε αφηγήσεις του, εκεί αρχικά τα πράγματα είναι πολύ δύσκολα. «…Εις τα ορεινά χωριά της Κρήτης δεν ημπορούσε να εισχωρήσει αυτό που εισχώρησε στις πόλεις. Εκεί χόρευαν ταγκά, βαλς, ρούμπες,σάμπες και είμαστε υποχρεωμένοι εμείς να τα μαθαίνουμε αυτά τα τραγούδια, να τα παίζουμε στα πανηγύρια και στους γάμους, για να μπορούμε να ζήσουμε και ΄μεις, να βγάλουμε τα έξοδα μας και να τους κάνουμε σιγά-σιγά ν΄ αλλάξουνε και να αγαπήσουνε την κρητική μουσική»..
Τον Φεβρουάριο του 1969 ηχογραφεί την ανοιχτή “Ανυφαντού”, ένα τραγούδι που κυριολεκτικά “σπάει τα ταμεία” μέσα στην παραδοσιακή δισκογραφία της εποχής.
Ήδη όμως από το 1965 οι δυνατότητες του αλλά και ο χαρακτήρας του έχουν προκαλέσει το ενδιαφέρον του διευθυντή -τότε- της δισκογραφικής εταιρείας COLUMBIA, του Τάκη Λαμπρόπουλου. Μετά και την επιτυχία της “Ανυφαντούς”, το καλοκαίρι του 1970 ο Λαμπρόπουλος κατεβαίνει μαζί του στ΄ Ανώγεια, γίνονται κουμπάροι και ξεκινούν μια συνεργασία σε νέα πλαίσια. Πέρα από τα παραδοσιακά τραγούδια της Κρήτης η φωνή του Ξυλούρη θα περάσει στη σύγχρονη “έντεχνη” δημιουργία επώνυμων συνθετών. Μέσω απ’ αυτές τις επιλογές, μέλλεται η γνήσια κρητική έκφραση και το παραδοσιακό τραγούδι της Κρήτης να αποκτήσουν μια πανελλήνια εμβέλεια, μια δυναμική που ποτέ δεν είχαν στο παρελθόν, όσο μεγάλοι κι αν ήταν οι καλλιτέχνες, τραγουδιστές κι οργανοπαίχτες που την υπηρέτησαν.
Η συνεργασία με τον Μαρκόπουλο
Με τον Γιάννη Μαρκόπουλο συνεργάζονται για πρώτη φορά στο “Χρονικό”, μια ενότητα τραγουδιών που θέτει σε νέα βάση τη σχέση της παράδοσης με το παρόν. Έξι μήνες μετά κυκλοφορεί ο δίσκος-αναφορά στα “Ριζίτικα” της Κρήτης.
Παράλληλα οι φοιτητές στριφώνονται στην µπουάτ «Λήδρα» για να απολαύσουν τον Ξυλούρη και τον Γιάννη Μαρκόπουλο σ’ ένα πρόγραµµα που γνωρίζει επιτυχία υπό το άγρυπνο βλέµµα της Ασφάλειας.
Πέντε χρόνια µετά την κυκλοφορία των «Ριζίτικων» – και έπειτα από µια πλούσια δισκογραφία – του απονεµήθηκε το βραβείο ερμηνείας από την Ακαδημία Charles Cros της Γαλλίας για τον παραπάνω δίσκο. Παραδόξως, ο δίσκος του εξωτερικού δεν αναφέρει καθόλου το όνοµά του!
Η Λήδρα -Το Μεγάλο μας Τσίρκο
Το 1971 ξεκίνησε κοινές εμφανίσεις με το Γιάννη Μαρκόπουλο στη μπουάτ «Λήδρα» και η φωνή του έγινε σύμβολο της αντίστασης. Εκείνα τα χρόνια συνεργάστηκε στενά με τον Θρακιώτη τραγουδοποιό Θανάση Γκαϊφύλλια στις μπουάτ της Πλάκας και σε συναυλίες σε όλη την Ελλάδα και γίνεται η φωνή της αντίστασης.
Το καλοκαίρι του 1973 κρατά τον καθοριστικό ρόλο τραγουδιστή σε μια παράσταση που ανεβάζουν η Τζένη Καρέζη και ο Κώστας Καζάκος στο θέατρο “Αθήναιον” με αντικείμενο την ιστορική διαδρομή της Ελλάδας στα νεότερα χρόνια. Είναι “Το μεγάλο μας τσίρκο” .
Το Πολυτεχνείο
Η μαγική φωνή του Νίκου Ξυλούρη έγινε σύμβολο αντίστασης μέσα στο Πολυτεχνείο τις ημέρες τις εξέγερσης. Ο Ψαρονίκος βρέθηκε μέσα στο Ίδρυμα και τις τρεις ημέρες της κατάληψης. Και δεν κρύφτηκε.
Βγήκε μπροστά, ανάμεσα στους φοιτητές, κάνοντας το σήμα της νίκης με τα δάκτυλά του και τραγούδησε τα ριζίτικα, αλλά και την «Ξαστεριά» ξεσηκώνοντας τους συγκεντρωμένους.
Ένωσε τη φωνή του με τον αγώνα των φοιτητών. Η φωτογραφία στο Πολυτεχνείο ανάμεσα στους φοιτητές έγινε πρωτοσέλιδο στις εφημερίδες της εποχής. Και γι αυτό στη συνέχεια κυνηγήθηκε από το καθεστώς.
Ο ΟΦΗ
Για τον Νίκο Ξυλούρη, είναι ευρέως γνωστό ότι η απεριόριστη αγάπη που έτρεφε για τον τόπο του φαινόταν σε όλες τις πτυχές της ζωής του. Μάλιστα έπαιρνε μέρος και σε αρκετές εκδηλώσεις του Συνδέσμου Φίλων ΟΦΗ Αθηνών Νίκος Ξυλούρης, του οποίου ήταν και ιδρυτικό μέλος το 1980. Επέλεξε να βοηθήσει αυτή τη προσπάθεια για να συσπειρώσει τους Κρητικούς φίλαθλους του ΟΦΗ στην Αθήνα.
Το τέλος
Στην ακμή της καριέρας του, ο Νίκος Ξυλούρης αντιλήφθηκε ότι έχει καρκίνο και πιο συγκεκριμένα όγκο στους πνεύμονες με μετάσταση στον εγκέφαλο.
Τον Σεπτέμβριο σε «συναυλία αγάπης», που διοργανώνει για εκείνον ο Ξαρχάκος στο γήπεδο της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, με στόχο την κάλυψη των εξόδων της νοσηλείας του, 25.000 άνθρωποι τραγουδούν και προσεύχονται για να γίνει καλά. Τον Δεκέμβριο πηγαίνει για μία εβδομάδα στο «Μεμόριαλ», ωστόσο έχει εξανεμιστεί κάθε ελπίδα. «Φεύγει» στις 8 Φεβρουαρίου 1980.
Η μεγάλη κληρονομιά
Ο Νίκος Ξυλούρης ερμήνευσε έργα των Ρίτσου, Σολωμού, Καρυωτάκη, Παλαμά, Βάρναλη, Αλεξάνδρου, Σεφέρη, Χριστοδούλου, Κορνάρου, Ελύτη, Γκάτσο, Ιάκωβο Καμπανέλλη, Κ.Χ. Μύρη.
Συνεργάστηκε με τον Γιάννη Μαρκόπουλο, τον Σταύρο Ξαρχάκο, τον Μάνο Χατζιδάκι, τον Λίνο Κόκκοτο, τον Ηλία Ανδριόπουλο, τον Χριστόδουλο Χάλαρη.
