Βρισκόμαστε στα τέλη 1916. Ο Εθνικός Διχασμός ανάμεσα σε βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς βρίσκεται ίσως στο αποκορύφωμά του. Οι πολιτικές εξελίξεις άρχισαν να επηρεάζουν, σε πρώτο στάδιο, και ορισμένους από τους κατώτερους κληρικούς, οι οποίοι εκδήλωναν φανερά τα κομματικά τους φρονήματα εντός των ναών. Η Ιερά Σύνοδος, που μέχρι το καλοκαίρι του 1916 διατηρούσε αποστάσεις από τα πολιτικά τεκταινόμενα, προσπάθησε να καταστείλει τα γεγονότα αυτά, εφιστώντας την προσοχή στους κατά τόπους Επισκόπους για την επιβολή της πειθαρχίας στους εφημέριούς τους.
Μια Ελλάδα διχασμένη ανάμεσα στο κράτος των Αθηνών με επικεφαλής τον Βασιλέα Κωνσταντίνο και στο κράτος της Εθνικής Αμύνης στη Θεσσαλονίκη με επικεφαλής τον Ελ. Βενιζέλο. Η πολιτική του Βενιζέλου ήταν η Ελλάδα να συμπαραταχθεί με τους συμμάχους στον πόλεμο (ΑΝΤ-ΑΝΤ) εναντίον των λεγόμενων κεντρικών δυνάμεων. Αντιθέτως, η πολιτική ουδετερότητας του Κων/νου ουσιαστικά ευνοούσε τις κεντρικές δυνάμεις. Την Γερμανία και στην Αυστροουγγαρία.
Οι πιέσεις των κεντρικών δυνάμεων όσο και της ΑΝΤΑΝΤ ήταν αφόρητες στην Ελλάδα για να μπει στον πόλεμο. Ο Κωνσταντίνος αναγκάστηκε να έρθει σε συμφωνία με τους συμμάχους και να παραδώσει μέρος του οπλισμού του λεγομένου κράτους των Αθηνών. Ακολούθησε απρόκλητη επέμβαση των συμμάχων που μετά την απόσυρσή τους έδωσαν τη θέση τους στην αναρχία… Οι υποστηρικτές του βασιλιά εξαπολύουν άγριες επιθέσεις κατά «βενιζελικών» στόχων. Λεηλατούν σπίτια και καταστήματα, κακοποιούν πολίτες και επώνυμους υποστηρικτές του Βενιζέλου, καταστρέφουν εγκαταστάσεις εφημερίδων. «Τακτοποιούμε τα του οίκου μας» φέρεται να δήλωσε ο πρωθυπουργός Σπυρίδων Λάμπρου.
Ως απάντηση, η «Τριανδρία» και η προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης θα κηρύξουν, με ειδικό διάγγελμα στις 25 Νοεμβρίου, έκπτωτο το Βασιλιά Κωνσταντίνο. Παράλληλα, οι δυνάμεις της Αντάντ θα επιβάλουν γενικό αποκλεισμό για τις «αθλιότητες του καθεστώτος των Αθηνών», επιτείνοντας την ήδη κακή κατάσταση της αγοράς και φανατίζοντας ακόμη περισσότερο τον πληθυσμό, που αδυνατεί να εξασφαλίσει πλέον τα τρόφιμα της ημέρας.
Κυβέρνηση Εθνικής Άμυνας
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος φρονούσε ότι η Ελλάδα ως χώρα θαλασσινή επιβάλλεται να εξέλθει στον πόλεμο (Α’ Παγκόσμιος) με τις δυνάμεις της Αντάντ, ενώ ο βασιλιάς Κωνσταντίνος θεωρητικά υπερασπιζόταν την ουδετερότητα της χώρας.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος παραμένει στη Θεσσαλονίκη, επικεφαλής της κυβέρνησης της «Εθνικής Άμυνας», ενώ στην πρωτεύουσα κυριαρχούν οι βασιλικοί με τον βασιλιά Κωνσταντίνο να ηγείται του «Κράτους των Αθηνών». Και οι δύο προχωρούν σε διώξεις των αντιπάλων τους. H Ελλάδα έχει κοπεί στα δύο.
Το Σεπτέµβριο του 1916 ο Βενιζέλος αναχώρησε µε γαλλικό αντιτορπιλικό για την Κρήτη, η οποία επαναστάτησε. Στη συνέχεια, ταξιδεύοντας για τη Θεσσαλονίκη, συµπαρέσυρε στην επανάσταση τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Στις αρχές Οκτωβρίου του 1916 έφτασε στη Θεσσαλονίκη και σχηµάτισε προσωρινή κυβέρνηση µε µέλη τον Παύλο Κουντουριώτη, τον
Παναγιώτη ∆αγκλή και τον ίδιο. ∆ηµιουργήθηκε έτσι το κράτος της Θεσσαλονίκης που περιελάµβανε τις Νέες Χώρες (Μακεδονία, Κρήτη, νησιά ανατολικού Αιγαίου). Προτεραιότητα του Βενιζέλου ήταν η οργάνωση του στρατού αναλαµβάνοντας ο ίδιος τη διοίκησή του. Αν και ο στρατιωτικός στόχος δεν είχε µεγάλη επιτυχία, ο πολιτικός είχε επιτευχθεί: η Ελλάδα θα ελάµβανε µέρος ως σύµµαχος σε µια µελλοντική διάσκεψη ειρήνης.
Και το ανάθεμα
Από τον Εθνικό Διχασμό δεν ξέφυγε και η Εκκλησία της Ελλάδος. Οι μητροπολίτες της λεγόμενης Παλαιάς Ελλάδας υπό τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Θεόκλητο (οι περιοχές που είχαν ελευθερωθεί πριν από το 1912), συντάσσονται με τον Κωνσταντίνο, ενώ οι μητροπολίτες των «Νέων Χωρών» με τον Βενιζέλο.
Μέσα στο κλίμα αυτό, διοργανώνεται ογκώδης αντιβενιζελική πορεία στις 12 Δεκεμβρίου 1916. Με επικεφαλής την Ιερά Σύνοδο, οι διαδηλωτές κατευθύνονται στο Πεδίο του Άρεως για να αναθεματίσουν τον «σατανά» της πολιτικής ζωής του τόπου Ελευθέριο Βενιζέλο. Οι πέτρες του Αναθέματος έφθασαν στην Αθήνα και ρίχτηκαν στο Πεδίον του Άρεως. Συγκεκριμένα ο καθένας ρίχνει μια πέτρα και επαναλαμβάνει την κατάρα του Αθηνών Θεόκλητου κατά του Βενιζέλου: “Κατά Ελευθερίου Βενιζέλου φυλακίσαντος αρχιερείς και επιβουλευθέντος την βασιλείαν και την πατρίδα ανάθεμα έστω”.
Επί ένα χρόνο η Ελλάδα ζει σε καθεστώς εμφύλιας σύρραξης, που δεν αφήνει αδιάφορους τους συμμάχους, οι οποίοι αναγκάζουν σε παραίτηση τον Κωνσταντίνο. Ο Βενιζέλος επιστρέφει νικητής στην Αθήνα και σχηματίζει κυβέρνηση στις 13 Ιουνίου 1917.
Αμέσως προχωρεί στην πολεμική κινητοποίηση ολόκληρης της χώρας στο πλευρό της Αντάντ, ενώ προβαίνει σε εκκαθαρίσεις στην εκκλησία, τη διοίκηση και τον στρατό, για να ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του με τους βασιλικούς και το «Κράτος των Αθηνών».
Με νόμο ήρε την ισοβιότητα των δικαστών και την μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων, με αποτέλεσμα να κηρυχθούν έκπτωτοι ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Θεόκλητος και οι μητροπολίτες που είχαν πρωτοστατήσει στο «Ανάθεμα», να απολυθούν 570 δικαστικοί όλων των βαθμίδων και 6.500 δημόσιοι υπάλληλοι, ενώ αποστρατεύθηκε το 40% του συνόλου των μόνιμων αξιωματικών του στρατού.